De ploegendienstpuzzel: gezonder rooster vraagt om tal van keuzes

De theorie van gezond roosteren bij ploegendiensten is op zichzelf niet ingewikkeld, zegt Sam Groen bij zijn aftrap van de online sessie. ‘We weten dat de onregelmatigheid van zo’n rooster het dag-nachtritme van werknemers verstoort en nadelige effecten heeft op hun gezondheid en sociale leven. We weten ook dat de kans op ongevallen toeneemt zodra je in het tweede deel van de nacht belandt, zodra diensten 9 uur of langer duren en zodra werknemers meer dan 2 à 3 nachtdiensten na elkaar werken. Verder beschikken we over praktische, wetenschappelijk breed gedragen roostervuistregels om de nadelen zo veel mogelijk te beperken. Het punt is: daar begint het pas.’

De zoektocht naar balans is vaak complex

In de praktijk moeten roostermakers een balans vinden tussen vuistregels onderling én nog een hele reeks andere afwegingen, zegt Groen. ‘Zo kan de opkomsttijd het beste op 7:00 uur of later liggen, om zo veel mogelijk aan te sluiten bij de natuurlijke slaap- en waakbehoefte. Maar dan moet de nachtploeg dus wel in de ochtendspits naar huis. Staat iedereen hierdoor in de praktijk steeds in de file, dan kan dit het beoogde positieve effect zomaar tenietdoen.’

Elke keuze heeft gevolgen

Aan de hand van enkele voorbeelden laat Groen zien hoe bedrijven tot meer en minder gezonde keuzes komen. Zoals een rooster voor 3-ploegendiensten dat traag en niet voorwaarts roteert omdat werknemers na een nachtdienst liever een middag- dan een ochtenddienst draaien. Groen: ‘Die voorkeur van het personeel kwam in dit geval voort uit de beperkte hersteltijd na de nachtdienst, die op zijn beurt het gevolg was van een afspraak om de weekenden vrij te houden. Zo heeft elke keuze gevolgen. En ook het beheer telt: wat er bij ruilen, schuiven en ziekte nog van een rooster terechtkomt, is net zo belangrijk als het rooster zelf.’

Inventieve aanpak kan veel opleveren

Tweede spreker Peter Hagesteijn toont met een reeks concrete voorbeelden nog veel meer elementen die de roosterpraktijk complex maken. ‘Elk rooster heeft voor- en nadelen,’ benadrukt hij. ‘Aan de andere kant: wie inventief is en heilige huisjes niet bij voorbaat uit de weg te gaat, kan wel degelijk veel bereiken.’ Zo kent hij een bedrijf dat het belastende nachtwerk volledig kon schrappen, omdat werkgever en werknemers het eens werden over minder vrije weekenden. Een andere organisatie wist het nachtwerk te beperken én de dienstrotatie te verhogen door in de ploegendiensten ruimte te maken voor deeltijdwerk.

Te grote complexiteit ondergraaft het draagvlak

Zo’n keuze voor deeltijdwerk vraagt om zorgvuldige afweging, schetst Hagesteijn. ‘In dit geval moesten leiding en werknemer samen accepteren dat de regelmatigheid afnam en de aansturing voor leidinggevenden complexer werd. En werk je met een deeltijd- naast een voltijdrooster, dan draaien de deeltijders in verschillende ploegen mee. Werkgever en werknemers zullen in goede samenspraak moeten bepalen of dat vooral een voor- of een nadeel is.’ Vergelijkbare haken en ogen zijn volgens hem verbonden aan gelaagde roosters. Deze vormen een optie waarmee organisaties tegemoet kunnen komen aan specifieke voorkeuren van werknemers voor ochtend-, middag- en nachtdiensten. Hagesteijn: ‘Zo’n oplossing kan diensten draaglijker maken en de tevredenheid verhogen. Maar wordt hij als té complex ervaren, dan ondergraaft dat juist het draagvlak.’

Overleg met alle betrokkenen is cruciaal

Als deelnemers na een korte pauze de ruimte krijgen om vragen te stellen en ervaringen uit te wisselen, blijkt nog maar eens hoeveel vraagstukken, keuzes en effecten aan roostermaken vastzitten. Onder welke voorwaarden is voorwaarts roteren precies gezonder? Wanneer kan achterwaarts roteren ook een optie zijn? Hoe om te gaan met verschuivende behoeften bij een vergrijzende populatie? En wat is qua toeslagen wel en niet rechtvaardig als je mensen deels uitroostert? Pasklare antwoorden zijn er zelden tot nooit, het is een kwestie van puzzelen met wensen, opties en belangen.

Het gaat om veel meer dan het rooster zelf

Bij die puzzelopgave is het cruciaal om als roostermaker goed met bedrijfsleiding en werknemers te overleggen, zegt Groen. ‘Je moet bewaken dat iederéén gehoord wordt, niet alleen de mensen met de luidste stemmen. Wil je een bestaande situatie verbeteren, dan kom je per definitie aan allerlei bestaande belangen. Daarom kan je aanpak haast niet breed genoeg zijn. Het gaat altijd om veel meer dan alleen het rooster zelf.’

Ook meedoen aan ons Lerend Netwerk Ploegendiensten?